Geothermische energie is een van de silver bullets om de energietransitie te versnellen

Op 9 maart vond het congres ‘Experience Geothermal The Hague’ plaats. Het voelde aanvankelijk een beetje vreemd om te praten over de energietransitie terwijl zich 2.000 kilometer verderop een oorlog in Oekraïne ontvouwde. Maar de urgentie van de energietransitie wordt door die oorlog alleen maar groter, zei wethouder Liesbeth van Tongeren in haar inleiding. “De oorlog in Oekraïne laat zien dat we zo snel mogelijk van fossiele brandstoffen af moeten”, aldus Van Tongeren, verwijzend naar de afhankelijkheid van olie en gas uit Rusland.

Sandor Gaastra, directeur generaal Klimaat en Energie op het ministerie van Economische Zaken en Klimaat kwam in zijn presentatie met dezelfde boodschap. “De klimaatcrisis was tot een paar weken geleden de belangrijkste reden om de energietransitie aan te pakken.” Maar nu Rusland Oekraïne is binnengevallen komt daar een argument bij. “Europa moet sneller minder afhankelijk worden van Russisch aardgas. Ik denk dat geothermische energie een van de silver bullets is om de energietransitie te versnellen.”

De uitgangssituatie voor geothermie is dus goed. De rode draad van het geothermiecongres wordt dan ook gevormd door de grote potentie die ‘aardwarmte’ heeft in de energietransitie. De snelle ontwikkeling van projecten in Nederland, China en Denemarken laten dat ook zien. Maar er is op het congres ook aandacht voor de obstakels en uitdagingen die de groei van geothermie belemmeren: financiering van projecten en draagvlak bij de lokale bevolking.

Dat denken ze niet alleen in Nederland. Ook in Geneve (500.000 inwoners) staat geothermie centraal in de energietransitie. Volgens Marie Lecompte, hoofd geothermische projecten van de Zwitserse stad, is het beleid erop gericht om in 2050 klimaatneutraal te zijn. Nu bestaat de warmtevoorziening nog grotendeels uit gasgestookte installaties, vertelt Lecompte tijdens het congres. ”Sinds 2014 hebben we een programma om geothermische projecten op te zetten. Zwitserland heeft geen historie van olie- en gaswinning. We hadden geen seismische data, en begonnen dus echt met een blanco pagina.”

De aanpak in Geneve wordt gekenmerkt door sterke betrokkenheid van de overheid. Een gemeentelijk nutsbedrijf voert de projecten uit en is verantwoordelijk voor de exploitatie. Dat past in het politieke systeem en de cultuur van ‘directe democratie’. Het informeren en betrekken van burgers is een essentieel onderdeel van het Zwitserse succes. Zo ontstond er volgens Lecompte draagvlak voor een wetswijziging die het nutsbedrijf een monopolie gaf om geothermische warmte op de markt te brengen.

Een echt grootschalige aanpak is te vinden in – hoe kan het ook anders – China. Oprichter Haukar Hardarson van het bedrijf Arctic Green Energy vertelt tijdens het congres over de enorme stappen die hij met zijn bedrijf zet: “Wij zijn marktleider in de wereld.” Zonder Chinese betrokkenheid was dat overigens niet mogelijk. Arctic Green Energy werd 15 jaar geleden opgezet als 50/50-joint venture met de Chinese oliemaatschappij Sinopec.

Hardarson lepelt moeiteloos indrukwekkende wapenfeiten op. “We hebben in 70 steden projecten lopen, we hebben 800 putten geboord op een gemiddelde diepte van 2,2 kilometer. De diepste put is 4,8 kilometer.” Inmiddels heeft het bedrijf, dat een marktaandeel van 35% zegt te hebben, meer dan 2 miljoen klanten. Alleen al in 2021 bespaarde Arctic Green 4,2 miljoen ton aan CO2-emmissies, vertelt Hardarson tijdens zijn presentatie.

“Geothermie is mainstream geworden in China”, aldus Hardarson. “Het is een krachtige bron om CO2-emissies verder te verlagen. Wij hebben intern afgesproken om ons bedrijf de komende jaren vier keer zo groot te maken. Zodat we straks jaarlijks 20 miljoen ton CO2 kunnen besparen.”

Hardarson noemt twee ‘geheime ingredienten’ die het succes van geothermie mogelijk maken. In de eerste plaats is dat het informeren van lokale overheden over de impact die geothermie heeft op de CO2-uitstoot en de luchtkwaliteit. Lokale bestuurders krijgen in China van hogerhand CO2-doelstellingen opgelegd. De bevolking gaat vaak gebukt onder slechte luchtkwaliteit. Omdat geothermie fossiele brandstoffen vervangt (en dus minder CO2-uitstoot en vervuiling veroorzaakt) slaan lokale bestuurders twee vliegen in één klap, aldus Hardarson.

In de tweede plaats noemt de oprichter van Arctic Green Energy de kosten. Hoewel de aanvankelijke investeringen groot zijn, is geothermie goedkoper dan warmte op basis van steenkool of aardgas. “Daardoor is Arctic Green Energy een winstgevend bedrijf.” Niet onbelangrijk in zijn verhaal is dat Arctic Green er in de loop van de jaren in is geslaagd om met steeds lagere temperaturen te werken. Het Chinese bedrijf heeft genoeg aan water van zo’n 55 graden Celsius, waar in veel Europese projecten nog water van 80 graden wordt opgepompt. “Zo begonnen wij ook”, zegt Hardarson. “Maar ook in Europa zijn systemen met lagere temperaturen heel goed bruikbaar. Ik denk daarom dat het potentieel van geothermie groter is dan de 25% waar veel mensen het over hebben”, aldus Hardarson.

Europa moet volgens de Arctic Green Energy-oprichter niet bang zijn om geothermie met solide subsidies van de grond te krijgen. “Dat is met zon en wind ook gedaan, en dat is een groot succes.” De les die Hardarson uit zijn Chinese ervaringen trekt is dat steden niet klimaatneutraal kunnen worden zonder geothermie te gebruiken voor de warmtevoorziening. “Geen stad kan zonder. Geothermie levert een belangrijk deel van de basislast die steden aan warmte nodig hebben.”

Ook in Denemarken zit de vaart er goed in. Samir Abboud is CEO van het bedrijf Innargi, dat onderdeel is het het conglomeraat AP Moller Group, waar ook rederij Maersk onderdeel van is. De olie- en gasactiviteiten werden vier jaar geleden verkocht, vertelt Abboud in Den Haag. Sindsdien richt het in Aarhus gevestigde Innargi zich volledig op aardwarmte. “In ons business model nemen wij alle risico’s voor onze rekening, zowel in de ontwikkelfase, de bouwfase, als de exploitatiefase”. Door die integrale aanpak kon Innargi schaalgrootte creëren en kosten verlagen. “Dat was nodig om tegen concurrerende tarieven warmte te kunnen verkopen”, aldus Abboud.

Aarhus heeft een kleine 350.000 inwoners en is na Kopenhagen de tweede stad van Denemarken. “Inmiddels hebben we zeven geothermische installaties in de stad”, zegt Abboud. Aan het ontwerp van die installaties is veel aandacht besteed. “Het moet er esthetisch mooi uitzien”, vindt de CEO, zodat draagvlak onder de bevolking verzekerd is. “En als je burgers goed informeert, zorg je ook voor trots dat het project bijdraagt aan het klimaatvraagstuk.”

De Deense stad heeft de ambitie om in 2030 klimaatneutraal te zijn. In tegenstelling tot Hardarson ziet Abboud geothermie niet als basislast. “Je begint met restwarmte uit afvalverbranding. Want afval heb je altijd. Daarna ga je zo goedkoop mogelijk aanvullen met andere bronnen.” Te beginnen met geothermie.

De Deense overheid houdt de druk op de ketel bij de ontwikkeling van geothermie. Abboud: “Als je een vergunning krijgt en je vervolgens geen vaart maakt, dan moet je die vergunning weer inleveren. Dat is ons ook gebeurt en ik vind dat een goede zaak. Zo blijft niemand eindeloos op zijn vergunning zitten zonder dat er iets gebeurt.”

Ook in Nederland zitten overheid en bedrijven niet stil en volgen de ontwikkelingen zich in hoog tempo op. Het bedrijf Haagse Aardwarmte nam afgelopen december een geothermie-installatie bij de Leyweg in productie. Uiteindelijk zullen vierduizend ‘woningequivalenten’ hun warmte hiervan betrekken. “Leyweg is operationeel. Het was ons eerste project. We leren daar nog iedere dag van”, vertelt Jan Willem Rösingh, directeur van Haagse Aardwarmte.

Nu dat eerste project draait is het bedrijf klaar voor de volgende stappen. “We hebben een uitvoerig masterplan ontwikkeld voor de hele regio Den Haag”, zegt Rösingh. Het bedrijf heeft om te beginnen een 3D-model van de ondergrond gemaakt. “In de regio Den Haag is er een potentieel om 18 ‘doublets’ te ontwikkelen.” Een doublet is een set van twee bronnen; het ene om warm water naar boven te pompen, het andere om het gebruikte en afgekoelde water weer terug te injecteren.

Voor de expansieplannen van Haagse Aardwarmte zijn ook andere investeringen nodig. Want het bedrijf van Rösingh mag dan het hete water naar boven pompen, er is een warmtenet nodig om het naar woningen, kantoren en bedrijven te distribueren. “Het huidige netwerk is geschikt voor 4 doublets.”

Haagse Aardwarmte ziet in Eneco de perfecte partner voor het aanleggen van de benodigde leidingen en het leveren van de warmte aan de uiteindelijke consumenten. Jinny Moe Soe Let, ‘City manager warmte Den Haag’ bij Eneco, vertelt dat de ambitie van haar bedrijf aansluit bij de visie van Haagse Aardwarmte. “We hebben met Eneco een ambiteus doel. We willen namelijk klimaatneutraal zijn in 2035.” Veel bedrijven hebben doelstellingen voor 2050, constateert Moe Soe Let. “Dat voelt ver weg. Terwijl we voor 2035 vandaag aan het werk moeten.” Eneco wil dus snel stappen zetten. “We leveren al warmte aan het paleis van de Koning”, zegt ze met een knipoog.

“We hebben bedrijven als Eneco nodig om warmtenetten aan te leggen”, zegt ook programmamanager Herman Exalto van Energie Beheer Nederland (EBN). “Er zijn in Nederland nog maar 400.000 huizen aangesloten op een warmtenet. Dat moeten er 1,1 miljoen zijn in 2030, en 2 of 3 miljoen in 2050. Dat is een gigantische opgave waarvoor veel kennis en kapitaal nodig is.”

Exalto is naar eigen zeggen ‘optimistisch’ over de kansen van geothermie in Nederland. “We mikken op 200 projecten in 2030, en 700 in 2050. Dan maken we impact op de energietransitie.” De financiering zal niet vanzelf gaan, aldus Exalto. “Ik ga even uit van normale gasprijzen. Dan zijn er subsidies nodig omdat geothermie nog relatief duur is.” Net als Hardarson van Arctic Green Energy in China zegt Exalto dat er veel innovatie nodig is om geothermie zowel goedkoper als betrouwbaarder te maken.

Om de markt een handje te helpen heeft de overheid het zogenoemde Scan-programma gelanceerd om de complete Nederlandse ondergrond seismisch in kaart te brengen. Om te beginnen, zo vertelt de EBN-manager tijdens zijn presentatie, gaat het om het ‘herverwerken’ van bestaande gegevens uit de olie- en gasindustrie. Maar er wordt ook een serie nieuwe wetenschappelijke boringen uitgevoerd.

Een tweede overheidsstimulans is dat EBN namens de staat gaat investeren in geothermieprojecten. EBN vertegenwoordigde in het verleden de Nederlandse staat in alle olie- en gasprojecten in Nederland. Dat verschuift nu dus naar het terrein van geothermie. “We zullen 20% tot 40% van de aandelen in projecten nemen. In Haagse Aardwarmte hebben we een aandeel van 25% verworven”, aldus Exalto. “Het geeft vertrouwen in de markt als de overheid participeert.”

Net als in andere landen is draagvlak onder de bevolking essentieel. Het informeren en betrekken van mensen is belangrijk. En ook het zorgen voor een aantrekkelijk stadsgezicht, zoals ze in Denemarken doen. Met de aardbevingen in Groningen in het achterhoofd zijn er in Nederland al snel zorgen over boorplannen. Haagse Aardwarmte heeft daarom seismische meetapparatuur geïnstalleerd om eventuele bevingen meteen te detecteren. “We verwachten geen gevolgen, maar we hebben die apparatuur wel om te bewijzen dat er niks gebeurt.” Volgens Rösingh van Haagse Aardwarmte is het ‘logisch’ dat bewoners daar vragen over stellen. Omdat al het water dat naar boven wordt gepompt ook weer terug wordt geïnjecteerd, verandert er per saldo niets in de ondergrond. Naar de verwachting van Rösingh zullen er geen aardbevingen ontstaan.

Na afloop van het congres duizelde het de bezoeker. Financiering, seismische 3D-modellen, draagvlak, innovatie, doublets, schaalgrootte, warmtenetten, esthetica. Wethouder Van Tongeren zei in haar inleiding echter al dat er geen keuze is. “We moeten lokale duurzame energiebronnen ontwikkelen om minder afhankelijk te worden van Rusland.” Het gemeentebestuur van Den Haag zet al jaren vol in op geothermie. Bedrijven, kennisinstellingen, laboratoria en financiers slaan er de handen ineen. Van Tongeren nodigde partijen op het congres uit hun steentje bij te dragen: “Kom met ons samenwerken.”